Pedras con historia VI.

A Casa Fortaleza de Camba é sen dúbida o edificio con máis historia do concello de Rodeiro, ela, quizais, atesoure na súa memoria centos ou miles de interesantes feitos dos que foi testigo e que nos podería contar se falase. Ó longo dos seus case seis séculos de vida acolleu, entre os seus grosos muros de pedra, a sucesivas xeracións de descendentes dunha das familias nobres máis famosas e con máis poder da Galicia medieval: os Churruchaos. De entre todos aqueles señores da Terra de Camba, de Taboada e Castro Candad, e un sinfín de territorios, cotos, comarcas, vilas ou casas que se foron agregando por medio de matrimonios e outras alianzas, e rebuscando un chisco na longa árbore xenealóxica e na historia familiar podemos descubrir os membros que destacaron pola súa vida e logros. 

En post anteriores fixen varias propostas de ruta para coñecer Rodeiro e o seu patrimonio, e en dúas desas rutas suxeridas aparece a Casa de Camba e o seu entorno como una das paradas obrigadas. 

O Pazo é o corazón do Val de Camba, é o punto no que nace a historia desta terra tal e como nos a coñecemos e tendo en conta os cambios territoriais que se levan producido nos últimos 5 séculos. O edificio conserva o seu espírito de fortaleza medieval reflectido nos seus grosos e pesado muros de pedra, diferenciándose aínda na súa estrutura a Torre, parte mais antiga do edificio. Nos séculos posteriores rebaixouse a altura da Torre e engadíronse corpos dándolle o aspecto actual dun típico Pazo galego dos séculos XVI e XVII. Pegadiño a el está a Igrexa de San Xoán de Camba, hoxe igrexa parroquial, antigamente formaba conxunto co Pazo sendo propiedade dos señores da Casa, aínda conserva o corredor polo que os señores pasaban directamente dende a casa á “tribunia” para asistir aos oficios relixiosos.

Pois ben, dando unha volta arredor da igrexa, dámonos de fronte cunha curiosa peza de pedra que malvive no esquecemento e no abandono arrimada ao muro da igrexa no seu lateral mais sombrío. Un lugar triste para unha peza que recorda a un deses membros da familia que destacaron pola súa vida e logros: D. Fernando de Camba, alcumado “O Vello”. 

Trátase dun sartego labrado en pedra, no que nalgún momento descasaron os restos deste Señor. O falecemento de D. Fernando dátase nos primeiros anos do século XVI, pero antes do seu pasamento tivo unha vida intensa na que destacan os seu logros militares, foi capitán das tropas mandadas polos Reis Católicos na Guerra de Granada, polo que recibiu o titulo de Marqués (creo lembrar que era ese o título concedido polos Reis Católicos), e noutro pasaxe da súa vida foi prisioneiro de Pedro Madruga. Pedro Álvarez,  da Casa dos Soutomair, personaxe histórico rodeado de lendas e contos, destacou pola súa labor nas batallas dos Irmandiños e defendendo a causa de Juana la Beltraneja como sucesora de Enrique IV no trono de Castela, en contra de Isabel e Fernando, os Reis Católicos.

Imaxe do sartego de fai xa uns anos.

O sartego, xa moi erosionado, está colocado de perfil e o lateral que temos á vista está decorado con diferentes motivos que semellan desordenados e pouco coidados, como os debuxos que calquera neno pode facer nunha folla en branco. Aínda así, podemos entender que o tema decorativo é bélico: nunha esquina dous cabaleiros enfrontados, varias armas, unha figura humana e un castelo, motivos que falan da orixe nobre e do oficio de cabaleiro e capitán de exercito do señor que repousou nel. Se observamos a tapa, nela apreciamos unha inscripción e dedúcese que o sartego foi profanado nalgún momento da historia, a tapa foi levantada, dise que buscando a armadura de ouro do Cabaleiro.

Imaxe antiga do sartego na que podemos ver claramente os debuxos. Fonte: www.xenealoxiasdoortegal.net

 

Esta peza arqueolóxica é un ben do noso patrimonio material, un documento histórico que lembra a figura dun membro destacado da historia da terra de Camba, por iso meréce o respeto de todos nós, un respeto e un recoñecemento que a día de hoxe non está recibindo. 

Cabe dar un tirón de orellas a quen corresponda, xa é hora de facer algo e poñer remedio á triste situación na que está o sartego e darlle o valor que se merece e un lugar digno no que seguir vendo pasar a historia. Entre as posibles solucións: a musealización da peza in situ, con medios que a protexan, conserven e interpreten, ou o seu traslado as dependencias do Museo Municipal contribuíndo a mellorar e enriquecer a exposición.

RUTA 4: Rodeiro ten que ver no "Camiño de Inverno".

Reza o dito que “todos os camiños levan a Roma” , dito que si o  aplicásemos á nosa terra ben podemos dicir que “todos os camiños levan a Santiago”,  pois moitas das nosas Comarcas e vilas están atravesadas por algún tramo dalgunha das históricas rutas de peregrinación a Compostela.

Sexa como sexa, en Rodeiro podemos presumir de que pola nosa terra cruzan os peregrinos que, cada ano máis, elixen a ruta do Camiño de Inverno para chegar a Santiago e á súa catedral, escenario no que repousan os restos do Apóstolo.

O Camiño de Inverno é unha ruta con moita historia e unha antiquísima orixe, avalada por numerosos estudos de investigación e recoñecida pola Lei de Patrimonio Cultural de Galicia 5/2016 do 4 de maio, lei que dedica un dos seus Títulos a os Camiño de Santiago, ó seu concepto, natureza, protección, usos,…

A nosa ruta, o Camiño de Inverno, nace en Ponferrada, dende onde se dirixe ó Val do Sil. Ela é a  alternativa do Camiño Francés que, dende a Idade Media, os peregrinos seguían para evitar subir aos altos do Cebreiro durante o frío e duro inverno. Pero a orixe deste vía de paso é aínda mais antiga, posto que fora descuberta polos romanos e, de feito, está documentada por este mesmo camiño o trazado dunha das súas famosas calzadas, neste caso secundaria, e coa que comunicaban as explotacións mineiras de ouro das Médulas coa Vía  XVIII. Co paso do tempo e  da historia, transitaron por ela outros pobos, os monxes do Císter empezaron por aquí a repoación, e as tropas napoleónicas accederon a Galicia por este camiño. Finalmente, como apunte histórico, a finais do século XIX trazouse por aquí a primeira liña de ferrocarril que comunicou Galicia coa Península.

O Camiño de Inverno, dende Ponferrada a Compostela son 9 etapas e 250 Km. Das etapas, a 6 e a 7 son as que pisan o noso concello; a etapa 6 e a de Chantada a Rodeiro; e a 7 dende Rodeiro a Á Laxe en Lalín, onde se une á Vía da Prata ata Santiago.

Seguir o tramo desta Ruta Xacobea por terras de Rodeiro permítenos coñecer e achegarnos a algúns do lugares de mais interese patrimonial natural, histórico e cultural do concello. Ademais de ser unha actividade perfecta para estes días de outono nos que o entorno natural está vestido coas cores propias da época. Entón se che parece comezamos esta bonita ruta de maneira virtual que espero sexa un aliciente para facela real… ;)

Sendeiro da Virxe.

A ruta comeza xunto á capela do Faro no punto mais alto da Serra do Faro, a fronteira natural entre Rodeiro e Chantada, ata alí soben os peregrinos do Camiño de Inverno dende Penasillás (Chantada), polo mesmo camiño que cada 8 de setembro se fai coa Virxe do Faro o día da súa festa grande: a Romaría do Faro, festa que ten a súa orixe na lenda das tres virxes irmás. Aínda que a Virxe do Faro vive todo o ano na parroquia de Requeixo (Chantada), todos en Rodeiro sentímola tamén nosa e para nos o 8 de setembro é un día de festa en familia que compartimos cos veciños de Chantada e con todos os romeiros que se achegan ese día dende todos os puntos de Galicia.

O tramo final de chegada á capela é un sendeiro empinado entre os pinos, cuberto de herba fina, suave, e flanqueado por un Vía Crucis de pedra, que os devotos fan descalzos ou de xeonllos os días da Romería coma ofrenda, é o Sendeiro da Virxe  e a lenda conta que por el pasou a Virxe e por iso non medra nel nin herbas malas nin toxos. O noso patrimonio inmaterial está cheo de crenzas populares coma esta de temática relixiosa.

Chegar ao alto do Faro vale a pena aínda que so sexa polas vistas, das que seguimos gozando seguindo a nosa ruta ladeira abaixo con destino ao Val de Camba. Camiñamos pola pista forestal ao pé dos xigantescos aeroxeneradores que dende fai anos debuxan a liña  da serra de punta a punta, sinalando a fronteira entre Rodeiro e Chantada. Por este tramo da ruta fixámonos no patrimonio natural, na paisaxe tradicional do interior galego e dunha terra que mostra as consecuencias da principal actividade económica da zona: a actividade agraria, que a divide e transforma segundo as necesidades, sempre con respeto e agarimo.

Fachada da Casa Fortaleza de Camba.

Xa en pleno Val de Camba, facemos parada no Pazo de Camba, este edificio é o corazón do Val e destas terras, un emblema da nosa historia construído en pedra na Idade Media e que foi habitado polos Churruschaos, primeiros dunha longa árbore xenealóxica que encheu de vida e de historia a Casa. Ela, a Casa de Camba, naceu como torre defensiva medieval, medrando e evolucionando a Pazo ata o século XVII. E non esquezamos fixarnos na pequena igrexa, de orixe románica, conta con algúns interesantes detalles coma un reloxo de sol no exterior e uns capiteis labrados de boa calidade no interior, ademais dun sarcófago de pedra que recorda a figura dun dos señores da Casa de Camba.

Pero sigamos andando que non temos tempo que perder!!, o camiño fainos cruzar polo Val e os seus campos, salpicado de aldeas que o enchen de vida e actividade a diario. O seguinte punto de interese co que nos chocamos está no lugar de Río, alí sobreviven os vellos Pendellos da feira, aquelas casetas de pedra cubertas que empregaban os tendeiros os días de feira para expoñer as súas mercadorías. Son moi poucas as vilas galegas que conservan este tipo de construcións populares que teñen a súa orixe na Idade Media e que enriquecen o noso patrimonio etnográfico. Eles son a memoria dos antigos mercados rurais, do bullicio dos días de feiras nas que se xuntaban os veciños dos lugares da contorna para mercar e vender, pero sobre todo eran eventos de socialización e reunión, de idas e vidas de chismes e contos, días de diversión que quedan xa moi lonxanos no tempo.

Pendellos da Feira en Río.

Despois da parada en Río, camiñamos ata Rodeiro, a capital do concello. Este é o punto no que remataría a etapa 6 do Camiño de Inverno, aínda que neste caso, despois de pararnos a coñecer a Casa do Concello e a historia do solar que ocupa, seguimos camiño ata completar o tramo  do Camiño por Rodeiro. A historia deste lugar xa a incluín no post da primeria ruta que suxeria por Rodeiro e que comezaba xusto xunto a este edificio… ahí queda a ligazón:


https://draft.blogger.com/blog/post/edit/8929301195690437752/8500817118211199694

Aínda que algúns anacos de camiño discorren por modernas pistas asfaltadas, moito faise polos vellos camiños e sendeiros  que tradicionalmente unían aldeas e lugares, camiños que teñen moitas historias que contar das xentes que os usaron a diario para ir traballar as leiras e prados, ou para ir ao zapateiro ou ó xastre que exercía o oficio noutra aldea, pero tamén para ir ás romarías, as feiras, ou as mozas, e neste caso das historias e motivos polos que os Peregrinos queren chegar a Compostela. Os vellos camiños e corredoiras teñen tanto que contar!.

Despois de camiñar un largo anaco por eses camiños, a parada final da ruta do Camiño de Inverno está no lugar de O Mesón de Pedroso, a toponímia lembranso que neste lugar se daba pousada a peregrinos e camiñantes. A aldea é en si mesma un conxunto de interese patrimonial ó que se chega cruzando a vella Ponte Medieval marcada coas típicas cunchas de vieira que se identifican cos Camiños de Santiago. Sobre este lugar tamén publiquei xa un post fai meses que podedes recordar ahora… ligazón: https://draft.blogger.com/blog/post/edit/8929301195690437752/2762290961628918926

Ben… aquí remata a viaxe virtual de hoxe por terras de Rodeiro seguindo o Camiño de Inverno que espero que resulte interesante e que anime a poñer as botas e saír a facela!!

Animáste??...

 

 

 

Fornos de pedra.

O verán é tempo de festas, non hai nin unha soa parroquia ou aldea galega que non teña unha ou dúas festas na honra a algún dos santos que se veneran na súa igrexa. Este ano atípico no que as festas son diferentes eu non deixo de lembrar, como cada ano, cando de nena nos xuntábamos con algunhas das veciñas nas vísperas da festa para facer os doces cos que se remataba a sempre abundante comida familiar. Xa non lembro o forno da miña casa, desfíxose antes de que eu nacera, e íamos ao duns veciños a cocer os biscoitos, roscón e brazo de xitano tradicionais. Conservo na memoria a imaxe das mulleres batendo ovos e fariña, mentres outras quentaban o forno, e recordo tamén o sabor daqueles doces. 

O forno de pedra era unha das construcións auxiliares esenciais da casa no rural, imprescindible para cocer o pan, un básico da dieta diaria doutros tempo, pero tamén rquçisimas empanadas ou sabrosos doces. O forno estaba en moitos casos dentro da casa, na mesma cociña ou preto dela, noutros casos estaba fora nun galpón exterior anexo á casa. 

Hoxe, moitos deles, aínda se conservan nalgún recuncho esquecido, mentres que outros correron peor sorte, e, perdida a súa utilidade, coas obras de reforma e acondicionamento das vellas casas, foron desmantelados. Tamén os había comunais, dos que se servían todos ou algúns dos veciños da aldea. Eles, os supervivintes que se conservan nese recuncho da “casa vella” ou nese galpón ao que xa nunca entramos, gardan na súa memoria unha tradición xa perdida, coma tantas outras, a de facer o pan na casa de maneira totalmente manual e artesá. 

O material co que se construían era a pedra, por un lado é moi resistente as altas temperatura e por outro, unha vez quente, conserva a calor durante o tempo suficiente para que se complete a cocción. Nos muros do forno debíase de procurar que as xuntas das pedras quedasen ben unidas, para evitar perder a calor. O acceso ao interior téñeno na parte frontal, non moi grande, o suficiente para poder traballar dende fora comodamente tanto para quentalo como para meter as pezas para cocer, e que se podiese cerrar e selar doadamente, debia de aguantar a calor no seu inteior o maior tempo posible. Dentro forma un gran oco baleiro, amplo e, a miúdo, con forma redondeada ao fondo, que se traducía ao exterior na parte traseira cunha característica forma curvada. Moitas veces se andamos por algunha aldea ou no interior dalgunha casa se somos observadores podemos identificar a existencia dun forno  porque nos atopamos con esa curva saínte nalgún muro. Noutros casos a construción é de liñas rectas e forma un cubo.

A súa principal labor era a de cocer o pan para toda a familia polo menos para o seu consumo por varios días ou toda a semana. Amasar, quentar o forno e cocer era unha tarefa que esixía moito tempo e na que se implicaba gran parteda familia, polo que non se podía facer a diario, entón procurábase facer a cantidade suficiente polo menos para toda a semana. No caso dos fornos comunais era preciso establecer acordo de uso cos demais usuarios e días e horarios para facer a fornada. Xa metidos en faena, o primeiro paso era amasar. Os ingredientes eran a fariña de centeo cultivado na casa, máis recentemente introduciuse a fariña de trigo, auga e sal, ademais do lévedo, iso que hoxe está tan de moda e do que tanto se fala: a “masa nai”, e que non é máis ca unha porción de masa xa levedada que se gardou da anterior fornada. Unha vez ben amasado e partida a masa en pezas deixase en repouso o tempo preciso para que o lévedo faga o seu traballo, facendo que a masa aumente de volume e esponxe. Para toda esta parte do traballo emprégase un moble típico das casas de antes, a artesa, aínda se conservan moitas, similares a grandes caixóns ou baúis nos que se amasaba, se deixaba repousar e levedar a masa, e finalmente tamén na artesa conservába o pan unha vez cocido. 

Un paso moi importante era quentar o forno. E estes fornos quéntanse prendendo o lume dentro, directamento no seu interior. Para elo empregábanse xestas secas, uces ou mesmo toxos, logo o lume mantíñase con leña mais gorda, por exemplo de carballo que fai boa brasa e da moita calor. O caso era quentalo ben e que alcanzase unha gran temperatura no interior. E como saber cando era suficiente?, porque daquela non había termómetros que medisen os graos, entón botaban man da experiencia e da sabedoría dos mais vellos, gañada cos anos de traballo. Alcanzada a temperatura desexada había que varrer ben o interior para meter os moletes de pan axudándose cunha pa de madeira, ademais dalgunha empanada, bolas e boliños para os nenos ou un bonequiño de pan que algún avó facía con cariño para os netos. 

Para que a temperatura no interior aguantase o máximo posible pechábase o acceso. Algúns fornos mesmo teñen unha portilla labrada en pedra unida ao muro lateral cunha bisagras, senón era o caso empregabase unha laxa ou rocha, o importante  era que quedase ben selado, mesmo curiosamente, empregábase bosta de vaca. para tapar ben as ranuras.

Agora toca esperar a que todo este cocido,… Qué cando tempo tiña que pasar?, pois iso xa é outra historia!. Hoxe en día sabemos aquilo que rezan as receitas de cociña de 40 minutos a 180º, e así axustamos o temporizador dos nosos fornos. Pero daquela sen termómetro nin temporizador, eran os nosos antergos os que tiñan a experiencia precisa, transmitida de xeración en xeración, para saber cando era o momento de abrir o forno e sacar o pan perfectamente cocido e saboroso. 

 E ti...tes algún recordo de cando se cocía na casa?, conservades o vello forno de pedra?. Si queres non deixes de compartir os teus recordos na sección de comentarios.

Rodeiro e as súas cruces de pedra.

Ben espallados por toda a nosa xeografía atopámonos á beira dos camiños, nas encrucilladas, nos torreiros das festas, en adros de igrexas, ne medio de aldeas, nos xardíns dalgunhas casas grandes ou Pazos,… milleiros destes bens patrimoniais tan característicos da nosa terra, Galicia, que sobreviven ao paso do tempo ás transformacións do seu entorno como testiños inmóbiles do transcorrer da vida.

Ás veces compre facer un alto no noso camiño e dedicarlle un intre do noso tempo a contemplalos ou simplemente a acompañalos, fixarnos así nos detalles que de seguro nos sorprenderan: a súa estrutura, os motivos decorativos, datas ou marcas gravadas sobre a súa pel,… todas eses son elementos e sinais que os dotan dunha personalidade propia facendo que cada un deles sexa único, porque se de verdade nos fixamos veremos que non hai dous iguais.

A súa presenza entre nos, formando parte da nosa paisaxe rural pero tamén urbana, xustifícase por diferentes motivos e razóns. Aínda que a tradición da fabricación e colocación cruceiros en certos lugares se remonta séculos atrás no tempo, de modo que non se coñece con exactitude como xurdiu, hoxe son moitos os datos recollidos e os estudos que axudan a coñecelos e entender a súa función. Así sabemos que se poden catalogar pola súa función como os cruceiros procesionais, arredor deles daba a volta a procesión os días de festa na parroquia; os que sinalan ou lembran o lugar onde sucedeu algunha desgraza ou accidente con resultado de morte, críase que podían ter unha función protectora, protexendo os viandantes da alma errante do defunto; os que marcan límites territoriais; os que se encargaban como unha ofrenda para ganar unha indulxencia…

Cruceiro de O Salto.

Noutro plano da súa personalidade temos o compoñente misterioso que rodea a estes bens. Todos coñecemos as lendas que os rodean, apoiadas nesa incerta orixe, alimentadas polas supersticións e transmitidas pola tradición oral, e que os relacionan por exemplo coa Santa Compaña,  coa a protección dos camiños e dos camiñantes ante os malos espíritos, ou con estraños rituais practicados polas meigas, esas que habelas hailas aínda que ninguén coñece a ningunha, ou si?? ;)….. Unhas lendas que derivan do feito de que en moitos lugares se colocasen cruces ou cruceiros, símbolo cristián por excelencia, en lugares onde se practicaban ritos profanos anteriores á chegada e expansión do cristianismo nestas terras, seguramente ese fose o motivo da súa orixe aínda que co paso do tempo pasase a ser un elemento máis popular que relixioso, pois os promotores foron sendo cada vez máis particulares e o motivo, canto mais nos achegamos ao presente, xa é mais decorativo ou de prestixio social. Hoxe semella que da un certo empaque ou aire de señorio colocar no teu xardín un cruceiro de pedra ben vistoso.

Pero fagamos un percorrido polos cruceiros e cruces de Rodeiro máis interesantes de entre os que eu coñezo, que non son todos!!. O noso concello, como non podía ser doutra maneira, conta cunha boa mostra destes bens exemplo do patrimonio etnográfico, algúns de marcada personalidade pola súa estrutura, motivos decorativos, marcas, historia ou emprazamento.

No campo da festa da parroquia de O Salto, xunto á igrexa está un esbelto cruceiro, que observa o entorno dende o seu alto pedestal que lle axuda a alcanzar case cinco metros de altura. Na cruz un Cristo Crucificado cos elementos da paixón e a Virxe orante sobre unha peana.

Cruceiro de Agrosagro.

Á beira da estrada entre Agrosagro e Carboentes atopámonos cun un que ben merece parar a observalo en detalle. Este cruceiro data de 1738, segundo reza unha inscrición no pedestal. Se o observamos podemos ver a  media altura no seu varal un santiño, probablemente San Estevo, patrón desta parroquia. No alto a cruz, cos elementos típicos un Cristo Crucificado polo reverso e a Coroación da Virxe no anverso. Este cruceiro conta cun pousadoiro, mesa de pedra que se sitúa ós seus pes, que serviría para pousar un cadaleito no camiño do cortexo fúnebre cara ó cemiterio ou mesmo para facer ofrendas.

Na veciña parroquia de San Martiño de Asperelo localizase un dos mais fermosos de todo o concello, non é de gran altura e está asentado sobre un penedo do chan, pero ten parte do varal cuberto dun bonito motivo vexetal tallado na súa pel de pedra, semella unha roseira que o cubre en parte.

Un curioso exemplo é o Cruceiro de Laxas en Pedroso, por atoparse asentado sobre unha gran rocha no medio da aldea á beira do camiño que a cruza. Esta aldea é característica por atoparse nunha zona de gran riqueza granítica, de aí que existan dúas canteiras na zona, unha delas xa sen actividade. Se paseamos pola aldea atopámonos con varias rochas de enormes dimensión que conviven entre as casas e os veciños formando parte das súas vidas, nelas xogaron os nenos as sucesivas xeracións que deron esta aldea, e eu mesma en moitas ocasións. Sobre unha delas temos esta o cruceiro de Laxas.

Cruceiro de San Martiño.

Sen categoría de cruceiro localizamos en varios puntos do concello varias cruces de pedra que terían unha simboloxía similar, como a que se atopa á beira do Camiño de Inverno ao seu paso polo lugar de O Mesón e moi preto da aldea da que falaba no parágrafo anterior.  A un paso da Ponte Medieval de Pedroso, vemos esta cruz, sobre unha gran rocha, pequena e humilde, de talla tosca e irregular. E non a única que cruz deste tipo que temos en Rodeiro… saberas dicirme onde hai mais cruces coma esta??.

E non sigo falando de mais cruceiros locais, hai aínda outros moito que podería presentar aquí e moito que dicir sobre eles, sobre que están e sobre os que desapareceron, pero sería moi longo de contar e merecería unha publicación máis ampla e detallada. 

O que si me gustaría é que a partir de agora cada vez que pases a carón de un deles, sexa en Rodeiro ou fora, te pares a miralo detidamente e te fixes nos detalles, seguro que atopas algo diferente e curioso en cada un deles.

Pero sobre todo o que debemos facer tod@s é respetalos, levan séculos vivindo entre nos e merecen respeto e coidados para que sigan sendo testiños da historia. 

Rochas e lendas.

Dentro do noso patrimonio inmaterial teñen  sitio centos de contos e lendas froito do imaxinario colectivo e transmitidas de forma oral xeración tras xeración, sendo case imposible localizar a súa orixe, un misterio que é parte da maxia destas lendas e contos. Pero non so é misteriosa a súa orixe senón que son portadoras doutros moitos misterios e segredos, uns misterios que os avós contaban aos netos, poida que coa intención de porlles medo nun intento de evitar que se achegasen a algún lugar próximo e que non se fixesen dano, aínda que normalmente o que se conseguía era o efecto contrario. O escoitar os contos, os nenos sentían aínda mais interese e atracción polo lugar protagonista da lenda a ata alí acudían unha e outra vez para comprobar se era certo o que contaba o avó e resolver o misterio que alí se agochaba.

Era moi común que a lenda xirase en torno as pedras, e de novo volvemos á pedra, a esas pedras con historia ou que contan historias, a ese material de vida eterna ó que se lle deron multitude de usos ó longo da historia e do que xa escribín varios post anteriormente. Son tantas as pedras protagonistas de lendas: mámoas, castros, murais con debuxos rupestres,… todos eles son sitios arqueolóxicos que en moitos casos levan aparellados á súa vida unha lenda ou un conto. Outras veces as protagonistas son grandes rochas de forma caprichosa ou dispostas de maneira curiosa as que, nalgún momento, inspiraron unha lenda que chegou ata os nosos días.

Pois ben, continuo explorando o patrimonio de proximidade e moi pretiño da miña casa temos unha desas curiosas pedras que leva moitos anos chamando a nosa atención e protagonizando unha bonita lenda que escoitei dende nena de boca dos meus maiores, unha lenda que forma parte da historia da pequena aldea na que medrei.

A lenda que envolve a nosa Pena Bicuda conta que a pena a trouxo unha vella (ou unha bruxa) sobre a súa cabeza, ademais di que a muller que a trouxo está baixo a gran rocha fiando na roca e con ela unha galiña cunha niñada de pitos. E tamén se conta que se a pena da a volta e cae do seu pedestal produciríase un gran incendio no que arderían ata sete parroquias.

A orixe da nosa lenda perdeuse no tempo e non sabemos cando naceu nin porqué. Ó longo da miña vida achegueime ao lugar onde se atopa en mais dunha ducia de ocasións atraída pola misterio e a maxia que envolve a curiosa formación rochosa. O conxunto está composto de dúas rochas, a primeira delas está soterrada no chan e so se ve unha parte dela, polo que non coñecemos o seu tamaño real. O que mais impresiona é a enorme rocha que se pousa sobre a primeira en perfecto equilibrio. Chama a atención como se pode manter nesa posición, cando a superficie sobre a que se apoia é mínima. Realmente incrible!!.

Parte da importancia destas historias, radica en que se creaba en torno aos bens protagonistas un halo de misterio que proxectaba un certo medo entre os veciños  facendo que non se atrevesen a profanar eses lugares, así funcionaban como un medio de protección e conservación.

No caso da Pena da Bicuda, ninguén se atreve nunca a tirar a pedra polo medo a que de verdade se puidese provocar un incendio tal que ardesen 7 parroquias. Do mesmo modo que noutros lugares, os veciños non se atrevían a achegarse a un castro protexido por grandes serpes ou no que se dicía que ne habitaban os Mouros, aqueles personaxes míticos os que se lles atribuían raros poderes e rituais misteriosos.

Recentemente obtiven algún datos que me resultan moi curiosos. Souben da existencia doutras Penas Bicudas en Friol e en Teo, cunha imaxe moi similar á da nosa pena,  en equilibrio sobre outra rocha apoiándose nunha pequena superficie, e todos elas teñen ese extremo saínte que se alonga coma o fuciño ou bico dun animal e que apunta cara o norte. Ademais de que en todas aparecen coviñas e algunha pía escavada na rocha da base.

Tamén coñecín que a nosa Pena Bicuda comparte similitudes coas lendas doutras penas, por exemplo coa Pena dos Mouros de Donalbai en Begonte, dela dise que a trouxo unha vella na cabeza mentres fiaba na roca ou que alí se viu unha pita con cen pitiños. É moi común entre as lendas que se diga que as penas as trouxeron mulleres, vellas ou mouras sobre as súas cabezas mentres coas mans fiaban na roca. Na Galicia rural doutros tempos eran normal ver ás mulleres fiando na roca mentres ían de camiño as leiras, aos prados onde tiñan o gando....era unha tarefa que facían continuamente.

Son curiosidades que nos fan pensar e facernos preguntas. A orixe destas lendas perdeuse na memoria dos tempos e chegáronnos de forma oral, polo que é normal que se atopen diferentes versións. Pero que pasa con esas estrañas formacións rochosas…serán froito do azar, da natureza ou da obra da man do home??

Pois quen sabe….cada un que pense o que queira e saque as súas propias conclusións. O que si está claro é que a eternidade destas pedras fai que as lendas sexan tamén eternas, sempre e cando se sigan transmitindo de maneira oral ou se recollan por escrito. Pola parte que me toca seguirei transmitindo a lenda da nosa Pena Bicuda.

E se queredes saber mais sobre lendas da zona de Rodeiro e do Deza, ahí vos deixo unha ligazón a un blog no que as podedes atopar….

http://lendasdamourindadedeza.blogspot.com/

Patrimonio de proximidade.

Todo este tempo que vimos de pasar confinados nas nosas casas e sen ir máis aló do noso entorno máis próximo, eu persoalmente empregueino para fixarme nese entorno do que non podía saír e coñecelo un pouco máis, e así tratei de saber mais sobre a historia dun sitio no que se mantén en pe un vello muro de pedra, pedras que conservan na súa memoria a historia da orixe dun ben do patrimonio relixioso local.

Moi próximo á miña casa, dentro dese kilómetro cadrado que nos tiñan limitado ata non fai moito tempo para saír a camiñar, atopamos entre a maleza os restos dunha antiga palleira de pedra da que so se mantén en pe parte dun muro que nos fai viaxar no tempo arredor de cen anos atrás. A palleira, nos seus mellores tempos formaba conxunto cunha casa , ademais dun muíño que se localiza non moi lonxe destas dúas construcións, todo elo rodeado dun extenso terreo que pertencía á unha familia que facía vida alí.

Peto de Ánimas e Cruceiro fronte
á Capela da Santa Cruz.

Pero daquela eran outros tempos, e a pesar da extensa propiedade que posuía a familia que vivía na Casanova, como coñecemos o sitio aínda hoxe, algunha razón os levou a abandonar a súa casa e a súa terra para emigrar a Cuba, como tantos galegos e galegas que así fixeron a comezos do século XX. Na casa so quedou un vello cura de nome Melchor, membro da familia. Venderon as terras, a casa e canto posuían, e  Don Melchor foi pasar os seus últimos anos de vida cuns familiares na zona de Lugo.

O curioso desta historia é a relación que ten cunha pequena capela que se conserva no lugar de A Portela, pois a vella capela da Santa Cruz tiña o seu emprazamento orixinal na Casanova xunto a esta casa e esta palleira. A historia do conxunto perdeuse no tempo e xa poucos na parroquia coñecen os detalles polo que non sei si a capela era privada ou de uso público para o culto na honra á Santa Cruz.

Cando a propiedade foi vendida tanto a casa como a capela trasladáronse pedra a pedra ao lugar de A Portela, situado a un kilómetro escaso do emprazamento orixinal.

A capela da Santa Cruz é de escaso valor artístico. Presenta unha imaxe exterior austera e simple, grosos muros de pedra sen ningún elemento decorativo. Na fachada principal está a gran portada de entrada, a un lado unha porta de menor tamaño e ó outro unha fiestra. A capela forma un conxunto patrimonial que completan un Cruceiro e un Peto de Ánimas.

Cruceiro e Peto de Ánimas están xuntos e pegados ao muro da capela, na súa fachada principal.

Este non é o emprazamento orixinal do cruceiro, é de tipo procesional e estaba apartado da capela no medio do campo da festa, lugar ata onde aínda hoxe se encamiña a procesión o día da festa parroquial na honra a San Cristovo. Como por aquí pasa a estrada, decidiuse que se mudara o cruceiro de sitio para evitar que entorpecese a circulación ou sufrise danos.

O Peto de Ánimas é un dos dous que temos catalogados en todo o concello, o outra está en Riobó. A súa estrutura é simple, de pedra na súa cara frontal ten unha ranura pola que se introducían as moedas e limosnas que ían parar a unha caixa interior á que se accede pola parte traseira do peto.

Pero a historia da capela non remata aquí. A esta pequena construción relixiosa  que cambiou de localización posiblemente nas primeiras décadas do século XX, o destino aínda lle deparaba unha nova volta de rosca. Aló polos anos 70 a capeliña da Santa Cruz perdeu a súa función relixiosa porque foi vendida, o novo párroco destinado daquela aquí así o considerou preciso co beneplácito do bispado,  pois precisaba cartos para construír unha casa parroquial. As figuras relixiosas e outros obxectos leváronse á igrexa parroquial quedando a capela espida.

Ata aquí o breve relato da historia das pedras que se conservan no sitio que coñecemos como  A Casanova, moi pretiño da miña casa, e aparellada á vella Capela da Santa Cruz de A Portela, unha historia da que xa non se fala, sendo poucas as persoas das aldeas dos arredores qua a coñecen ou a lembran e que cha poden contar.

Eu quixen recollela neste espazo a modo de exemplo, pois por todas partes atopamos restos de vellas construcións de pedra que cargan coa historia dunha vida perdida, porque creo que é interesante que coñezamos este tipo de historias que nos falan do pasado do noso entorno máis próximo devolvéndolle a lugares coma este un pouco da vida que perderon fai décadas o quedar abandonados.

Tesouros locais no Museo Provincial de Pontevedra.

Para comezar o post, teño que confesar que fai uns cantos anos que non visito o Museo de Pontevedra e sei que actualizaron e modificaron as exposicións neste tempo sendo diferentes a como eu as vin no seu momento. Pero o que non cambiou é que alí se custodian e conservan os tesouros históricos e artísticos de moitos dos concellos da provincia, entre eles Rodeiro.

O museo provincial é un centro cultural e expositivo curioso polo feito de que se compón de varios edificios, en concreto seis, que se reparten pola zona vella da cidade, próximos entre si e complementarios. Deste modo, ó mesmo tempo que visitas os seis edificios do museo e as diferentes exposicións permanentes e temporais que conteñen, podes disfrutar dun agradable paseo pola “Boa vila”, as súas prazas, rúas antigas, as igrexas e vellos conventos que comparten veciñanza coas edificios do museo.

Comezando polas Ruínas de Santo Domingo, restos dun antigo convento que se localiza na Alameda pontevedresa, é o edificio mais antigo que forma parte do conxunto do Museo de Pontevedra.  O Edificio Castro Monteagudo e o García Florez, antigos pazos señoriais dos séculos XVII e XVIII. No Edificio Fernández López que ten unha parte construída de nova planta, é onde se atopan as dependencias administrativas e demais oficinas. E completan o conxunto o Edificio Sarmiento, un antigo convento,  e o seu anexo o Sexto Edificio de nova planta. Todos eles son complementarios entre si e fóronse adquirindo e incorporándo ó conxunto o mesmo ritmo que medraron as coleccións, as exposicións e as necesidades do museo.

En cada un dos edificios podemos visitar unha sección diferente da exposición permanente, ademais das temporais. Desde modo, nas últimas ocasións nas que eu pasei por alí, o que eu quería e ver era as pezas arqueolóxicas procedentes de Rodeiro que se expoñían nas salas de arqueoloxía, que daquela se atopaban no recentemente inaugurado Sexto Edificio. Agora, debemos de ter en conta que despois a exposición foi modificada e reubicada no Edificio Sarmiento e aínda non tiven ocasión de volver a visitala polo que me remito ao que eu vin daquela.

E naquelas salas de arqueoloxía do Sexto Edificio, nas que se expoñían os tesouros  mais antigos de toda a provincia, entre os que estaban as pezas arqueolóxicas procedentes de Rodeiro das que vou falar a continuación.

Imaxe da vitrina coa cerámica de Porta de Arcos
Museo de Pontevedra , Edificio Sarmiento 2016.
Fonte:http://1000-lugares-en-galicia.blogspot.com/2016/09/
museo-pontevedra-edificio-sarmiento-sala-3-1.html

As primeiras a destacar son as pezas de cerámica da Vilae Romana de Porta de Arcos que estaban nunha vitrina. Nas escavacións realizadas a comezos dos anos 70 recuperáronse fragmentos de cerámica, vidro, tégula, ferro,… que forman parte dos fondos do Museo. Algunhas das pezas de cerámica estaban bastante enteiras, son vasillas de boa calidade e perfectamente restauradas como se pode ver na fotografía que acompaña o post. Teño que aclarar que a fotografía a atopei nun post publicado no 2016 no blog "1000 Lugares de Galicia", abaixo deixo a ligazón!,  Volvendo á escavación, naquelas traballos recuperáronse obxectos curiosos como un cinto que tamén se expoñía nunha das vitrinas.

Teño constancia que existen máis fragmentos de cerámica almacenados no Instituto Padre Sarmiento en Santiago, e, por suposto, no Museo Municipal Manuel Lamazares en Rodeiro tamén se expoñen fragmentos de cerámica, tégula e pezas de ferro do xacemento.

Noutra das salas atopeime cunha peza ben fermosa, a Fíbula de bronce nielada de época romana que foi achada por casualidade nas proximidades do Castros de Aboldrón e posteriormente depositada no Museo Provincial onde segue. Unha peza que xa comentei nun post anterior. [https://isaferb.blogspot.com/2019/11/pezas-de-museo-2-fibula-romana.html]

Para rematar o percorrido pola sección de arqueoloxía local presente no Museo de Pontevedra, naquel momento noutra das salas tiñan reservado un espazo para colocar unha peza moi especial, sobre unha peana esperaban expoñer unha das laxas recuperadas da mámoa do Monte dos Marxos, en A Lemparte (O Couto), unhas pedras con moita historia que formaban un gran túmulo que foi arrasado no seu emprazamento orixinal deixándoas amoreadas nun extremo do terreo. Mais tarde foron descubertas e deuse parte a Patrimonio, e as laxas leváronse a Pontevedra e depositáronse na Facultade de Belas Artes onde se procedeu á súa limpeza e estudo. Coa información obtida, os investigadores conseguiron reconstruír parte da vida e historia deste túmulo prehistórico e das laxas que o formaban.

 Do lugar que ocupaba a mámoa arrasada tamén se extraeron outros materiais: puntas de frecha, un colgante quizais de varislacita, fragmentos dun vaso campaniforme e outros fragmentos de cerámica, materiais propios do típico axuar que se enterraba xunto ao corpo do finado que tiña nesta mámoa a sú última morada.

Unha das laxas da Mámoa do Monte dos Marxos.

Sobre as propias laxas, na súa limpeza, descubríronse polo menos dúas capas de pintura de diferente época. As pinturas son en cor negra e vermella sobre unha base de reboco branco e ocre. Os motivos decorativos son lineais e ondulantes.

E ata aquí o repaso polos tesouros locais que están custodiados no Museo Provincial e puiden ver nas miñas últimas visitas ao museo. Polo miña parte prometo volver a visitalo en canto poida para comprobar como afectaron á nosa “representación arqueolóxica” os cambios expositivos e de ubicación desta sección expositiva. Pero igual é mellor que ti mesmo o comprobes... ;) ;) ;)

Na seguinte ligazón podedes coñecer a exposición de arqueoloxía no edificio Sarmiento no ano 2016, un ano despois da miña última visita ao Museo, tiña fotos desa visita pero non as atopo. De aquí extraín a foto das vasixas de cerámica

de Porta de Arcos;

ollo!!! noutra foto aparece o cinto que menciono no post, non o perdades!!

http://1000-lugares-en-galicia.blogspot.com/2016/09/museo-pontevedra-edificio-sarmiento-sala-3-1.html

Pezas de museo 5: Trendeira

Xa comezan a relaxarse as medidas impostas polo confinamento, aínda así seguimos vivindo unha situación extraordinaria que nos fai pasar na casa mais tempo do habitual. As horas na casa pasan lentas e moitos estamos investindo mais tempo do habitual en tarefas que doutra maneira pasariamos mais por alto, como ler, ver series en tv, … , pero sobre todo estamos pasando moito mais tempo na cociña. De feito nos supermercados os mais buscados estes meses foron o lévedo e a fariña.

Pois ben, pasar tanto tempo na cociña fíxome lembrar o pasado e as antigas instalacións desta estancia tan importante da casa. A cociña, e concretamente a Lareira, era o corazón da casa  e da vida familiar. Alí xuntábanse todos os membros da familia ás horas da comida e nas tardes e noites de inverno para resgardarse do frío, converténdose nun membro máis desa familia, un membro mudo e testiño do quefacer diario dos habitantes da casa e dos contos cheos de misterios que os avós contaban os netos, nunha época na que non había nin tv, nin móbil ou ordenador cos que distraerse e aillarse uns dos outros.

No centro da lareira estaba esta curiosa peza de madeira da imaxe, a Trendeira. Un artiluxio creado ex profeso para un fin concreto, para poder pendurar sobre o lume os grandes potes de ferro nos que se facía o caldo, cociñado a lume lento de leña de carballo, para a comida, un dos pratos mais comúns do menú diario nas casas do rural doutros tempos.

A foto, que ademais xa compartín noutros post anteriores, [https://isaferb.blogspot.com/2019/03/arquitectura-popular-galega-ii-casa.html] está tomada nunha verdadeira cociña antiga conservada tal cal. Cando visitei este lugar foi un momento moi especial, porque se trata dun espazo real que tivo vida. A familia que viviu nesta casa fixo as obras de reforma e as melloras precisas, pero mantiveron a cociña vella tal como estaba. Ó entrar no espazo e ver a lareira coa trendeira, os vellos potes, os trepés, as paredes afumadas,… sentes que nese espazo se detivo o tempo, sentes a vida e o pasado das persoas que viviron alí e que compartiron xantares e ceas arredor desa lareira. A sensación é moi diferente a cando vas a un museo  etnográfico nos que se recrean espazos como este, como se dun escenario sen vida nin pasado se tratara.

Ogallá se conservasen máis espazos coma estes, porque sería moito máis interesante poder visitarlos no seu emplazamento orixinal, cargados dun pasado e duna vida real, e con todas esas sensacións que nos transmiten. Ademais de que mostran unha realidade pasada que nos ensina como cambiou a forma de vida, quizais así valoremos un pouco mais o que temos ahora.

RUTA 3: Rodeiro ten que ver!.

Os nosos Castros.

Imos coa terceira entrega das visitas virtuais polo patrimonio de Rodeiro no que te convido a achegarte aos nosos castros. E si, nesta ocasión especialmente trátase dunha visita virtual dada a situación na que nos atopamos, aínda que seguro que moi pronto todos poderemos volver a saír e a disfrutar do noso patrimonio de forma presencial.

Evidentemente, os castros de Rodeiro pódense visitar e convídote a facelo, aínda que ningún deles está posto en valor.  A aqueles que gustedes de pasear e camiñar polo monte sempre podedes achegarvos ao entorno daqueles que resultan máis accesibles, incluso camiñar pola “croa” e sentir o seu pasado, a historia, os misterios e segredos que se agochan baixo a terra que sepultou as vellas vivendas que foron habitadas fai séculos.

Estou segura que tod@s sabemos moi ben que é un castro e o valor que teñen como documentos históricos que nos poden ensinar a coñecer a nosa historia e á sociedade que os ocupou. En toda Galicia hai uns 2.500 catalogados, extendendose ao norte de Portugal e parte de Asturias. Aínda que noutros puntos da Península atopamos antigos asentamentos de poboación con estructuras bastante semellantes.

E qué son?; pois son as aldeas nas que vivian os habitantes deste territorio durante a Idade de Ferro, aló polo século VIII A.C. . Hoxe teñen un incalculable valor histórico porque son os asentamentos de poboación máis antigos que se conservan no noso recantiño do mundo. Isto quere dicir, que antes da Idade de Ferro a poboación era nómada, pasaban a vida desprazándose de lugar en lugar según a época do ano, o clima ou na procura de alimento. Unha etapa histórica da que non se conservan restos que indiquen lugares de asentamento pero si lugares de enterramento: as Mámoas.

Pero a sociedade e as súas costumes mudan e transfórmanse continuamente, así chegou un momento no que a xente decidiu deixar moverse continuamente de localización para asentarse nun mesmo lugar, un lugar no que botar raíces e, por dicilo dalgunha maneira, crear unha familia, ou colonizar novos territorios. Ademais de que chegaron ata aquí pobos estranxeiros, procedentes de Europa, que decidiron que este era o sitio perfecto para iso. Todos eles configuraron unha sociedade e un pobo, ós que nos coñecemos como Celtas.

Entón, no noso recunchiño de mundo, os castros son o primeiro indicio dun urbanismo organizado e planificado do territorio. Eles son aldeas fortificadas con murallas, parapetos e fosos, un sistema defensivo complexo e necesario para defenderse dos ataques externos. Dentro da murallas,  na croa están as vivendas, de pedra e con cuberta vexetal, actualmente conservamos o seu reflexo nas Pallozas do Courel. Os habitantes do castro formaban un Clan composto de varias familias que estaban ligadas e convivían axudándose entre eles nas  faenas relativas ao cultivo do campo e o coidado dos animais.

O emprazamento destas aldeas non é froito da casualidade senón que todo está pensado. A sociedade da época era belicosa e eran habituais os enfrontamentos entre clans por diversos motivos como o control do territorio, polo que é habitual que os poidamos distinguir no alto dos nosos montes aproveitando as ladeiras como defensa natural.

Por exemplo en Rodeiro, dende as fiestras da miña casa podo apreciar como destacan tres dos castros locais na liña que debuxa sobre o horizonte o monte da parroquia de O Salto, que son: nunha punta os Castro Pequeno e Grande, preto da aldea de Casares e moi próximos entre sí, e na outra punta do horizonte está o de Cantelle a carón da aldea do mesmo nome e xa na parroquia de Vilela. Entre eles, hoxe interpóñense os enormes aeroxeneradores que dende fai  anos conviven con eles e con todos nos no alto do monte, un ampla zona de monte raso e algunhas fincas aproveitadas para a produción de forraxe para o gando. Eles son os tres que temos a este lado do concello, xunto co asentamento de Melide, o castriño de Melide situado nun emprazamento de menor altitude e do que este non temos unha orixe cronolóxica confirmada, poida que sexa un asentamento posterior.

En pleno Val de Camba atopamos o Castro de Aboldrón, ocupando un lugar de menor altura, poida que para o seu emprazamento non se buscase tanto a protección natural que ofrecen os lugares altos, senón que se decidiran pola fertilizade da terra no Val, un terreo abrigado pola Serra do Faro e outros montes locais que o protexen do frío do norte de inverno.

A carón de capital do concello está o Castro de Vence ou de Rodeiro, e viaxando ao sur do concello están o de Riobó e o de Baroncelle, este último destaca polo seu gran tamaño, e pretiño as aldeas polas que levan o seu nome: Riobó e Baroncelle.

Os castros son o preludio das aldeas que hoxe coñecemos.  De feito, como xa fun destacando nos parágrafos anteriores, preto de cada un dos castros que temos en Rodeiro hai hoxe unha ou varias aldeas que seguramente foron fundadas polos castrexos. A chegada dos romanos a esta esquina da Península supuxo unha profunda transformación en todos os sentidos. No primeiro momento, os nativos castrexos loitaron por manter a súa cultura e forma de vida, pero o poderoso imperio romano acabou por impoñerse, os castrexos non lles quedou doutra que someterse e adaptarse as normas e á cultura romana. Chegou unha etapa de estabilidade e paz que propiciou que os habitantes dos castros fundasen novos asentamentos, aldeas, fora dos seus recintos amurallados, nos vales e preto dos terreos de cultivo. A pegada da presencia dos romanos na Gallaecia tamén quedou en Rodeiro, deles conservamos baixo o manto verde do Val de Camba a Vilae de Porta de Arcos [https://isaferb.blogspot.com/2019/02/romanos-no-corazon-do-val-de-camb.html]

Pero séculos despois, os castros seguen vixiándonos e acompañándonos dende o alto dos nosos montes ou outeiros, xeración tras xeración sendo parte do noso patrimonio material e xeradores dun interesante patrimonio inmaterial de lendas e contos. Entre o legado patrimonial que nos deixaron os castrexos ou consérvase nas instalacións do Museo Municipal en forma de muíños de pedra de uso manual e fragmentos de cerámica recuperados no seu entorno.

Estou segura de que a pesares do paso do tempo e dos continuos ataques dos furtivos, seguen agochando no seu interior valiosos tesouros, interesantes pezas e  obxectos, ademais de segredos e misterios que, como documentos antigos, nos axudarían a coñecer e a comprender mellor á sociedade que os habitou.

---De seguido deixo unha ligazón a un blog chamado "Camiños con arte" onde podes ler unha interesante post sobre a Cultura Castrexa; 

http://www.caminosconarte.com/cultura-castrena-en-galicia/

---E tamén un artigo de prensa sobre o Castro Pequeno, preto de Casares:

https://www.farodevigo.es/portada-deza-tabeiros-montes/2014/02/02/alguns-aspectos-do-castro-pequeno/959300.html

Pezas de Museo 4: Leiteira.

En todas as casas de aldea podemos atopar moreas de obxectos que perderon a súa función tradicional e actualmente poden pasar a ser pezas de museo porque nelas se consérva a memoria dalgunha vella tradición perdidas no tempo ou son o reflexo de como mudaron a vida e o traballo no rural.

Estas semanas que non se pode sair polo confinamento temos mais tempo para remexer pola casa e fixeime nas nosas vellas leiteiras ou bidóns de leite. Na casa conservamos varios deles como auténticos tesouros. Fai décadas que se empregaban para almacenar o leite das vacas, á espera  de que pasase o leiteiro a recollelo, antes de que chegaran os modernos tanques de frío nos que agora conservamos o leite a baixa temperatura ata a recollida.

Estes bidóns son os herdeiros das antigas leiteiras de latón que había en todas as casas de aldea para transportar o leite. Aquelas leiteiras eran de menor tamaño porque tamén a produción de leite era menor, apenas se producía para o consumo. O leite era, xunto coa fariña ou as patacas, unha das materias primas que estaban na base da dieta diaria das xentes da aldea; leite mazado, queixo e requeixo, patacas con leite ou papas de fariña e leite … , eran pratos moi comúns nos menús diarios.

Co paso do tempo foron aumentando as explotacións, pasouse de ter daquelas vacas rubias grandes e fortes que se empregaban para o traballo e daban tenrreiros para vender, a ter vacas frisonas, chamadas familiarmente “negras”, para a produción de leite. Tamén a miña familia fixo o cambio de rubias a negras, e mesmo podo dicir que me  fixen maior ó mesmo tempo que foi medrando a gandaría familiar, aínda así a nosa segue sendo unha pequena explotación. 

E chegaron as empresas compradoras de leite e con elas estes bidóns de maior tamaño nos que almacenar máis cantidade. Eles, os bidóns, recórdannos os comezos da industrialización da produción leiteira en Galicia, a cando se comezou a venderllo a empresas como Larsa ou Danone, de feito no pescozo do bidón está gravado o nome da empresa que che recollía o leite.  Moitas veces oín contar na casa como o poder económico das familias doutros tempos se media pola cantidade de vacas rubias que tiñan, mais tarde cando se cambiaron polas “negras” e se comezou a vender o leite, e o sistema de medición de riqueza era a cantidade de bidóns que tiña a familia. O feito de cambiar á producción de leite e aumentar o número de vacas da casa tamén provocou outros cambios, por exemplo en canto ó aproveitamente da terra para a obtención de mais forraxes para a alimentación dos animais. O progreso chegou e xa foi imparable.

Pero voltando as leiteiras, hoxe, estes vellos bidóns que perderon o seu uso substituídos polos modernos tanques de frío, son pezas de coleccionismo moi cotizadas que se usan sobre todo para decoración de interiores, covertendoos en paragüeiros de deseño ou maceteiros. 

Eu prefiro seguir mirando mais aló da súa actual función decorativa, e ver neles esas pezas a catalogar no noso patrimonio etnográfico porque son testiño dos comezos dunha nova época, da chegada do progreso para unhas das actividades que sosteñen a vida do rural galego dende hai décadas: a produción de leite. E recordan como moitas familias levan intentando vivir do traballo da terra e do leite xeración tras xeración, loitando contra un sistema que segue a explotalos e presionalos xeración tras xeración.

Cada día cerran en Galicia varias pequenas explotación leiteiras, pero nas súas casas, de seguro, conservarán algúns destes bidóns que lles seguiran recordaran cada día o seu pasado, os seus comezos e o esforzo para sobrevivir dentro dun sector e dun sistema que se ceba co pequeno productor ata afogalo.