Rural en feminino: traballando o liño.

Para este novo post escollín como tema unha desas tradicións xa perdidas que me encanta, unha desas antigas tarefas que eran protagonistas na vida do rural e que tiña as mulleres como protagonistas en todo o proceso. Refírome ó proceso de tratamento do liño.

O proceso de tratamento do liño era algo habitual en case cada casa do rural décadas atrás, un traballo que, sobre todo, recaía sobre as mulleres da casa. Eran elas quen dedicaban máis tempo e esforzo a estas faenas que, por outra banda, requirían un especial delicadeza para a súa execución. Noutros tempos era necesario obter a fibra desta planta, o liño, coa que facer o fío co que elaborar o pano e confeccionar roupa de vestir pero tamén roupa de cama, cando era difícil mercar as prendas elaboradas. Un traballo que, como digo, esixía dedicación, cariño e paciencia, e así era como o facían as nosas antergas. Elas, sempre loitadoras e traballadoras, ocupadas en mil tarefas diarias, sacaban o tempo para ir traballando o liño dende a sementeira, a arriga, o mazado, espadelado,... así pasando por cada unha das fases, con moita paciencia e esforzo chegaban a ter o fío de liño para levar ao tear e elaborar o pano.

Ademais, este é un proceso e un saber que conecta Galicia con outras partes do mundo, xa que o tratamento do liño para elaborar fío é unha técnica milenaria presente en culturas tan antigas coma a Exipcia, aínda hoxe o pano de liño exipcio é un dos mellores do mundo.

Pero volvamos a Galicia e a noso rural que é o que interesa!.

A tradición do liño en Galicia remontase moitas décadas atrás, un traballo manual e artesanal que se deixou de facer coa chegada da modernidade e das prendas manufacturadas. Pero, a pesares de que xa case ninguén traballa xa o liño, a tradición deixounos unha morea de elementos que enriquecen e revalorizan o noso patrimonio material e inmaterial. Por exemplo, para as diferentes fases do proceso creáronse as ferramentas precisas que, en moitos casos, se seguen conservando en moitas das nosas casas nas aldeas. Seguro que algún dos que leades este artigo tedes pola casa algún restrelo, unha vella espadela, rocas, fusos ou quen sabe se un tear. Unhas pezas maravillosas creadas “ex proceso” para traballar o liño que xa non teñen función pero que poden ocupar un lugar especial na casa, como recordo daquela tradición, ou están expostas en museos de etnografía. A maioria destas pezas estaban feitas de madeira e, en moitas delas, os carpinteiros expoñían a súa destreza tallandoas con mimo e dándolles personalidade cun resulto fermoso e estético polos detalles decorativos que presentan.

Vello "Restrelo" para peinar e asedar
a fibra de liño.
Museo Municipal de Rodeiro.

E logo hai un elemento patrimonial inmaterial moi fermoso que se xerou en torno ao liño: as “fiadas”. En ocasións anteriores teño comentado como os galegos e galegas temos esa capacidade imnata para facer do traballo unha festa. Pois ben, unha das fases máis bonitas do proceso é a da “fía”, as mulleres coa axuda dun “fuso”, a “roca” e os seus dedos, dunha maneira case máxica, eran capaces de facer que unha maraña de fibras de liño se convertesen en fío. As mulleres aproveitaban case calquer momento do día para fiar, mesmo mentras facían outras cousas, sempre que lles quedasen as mans libres claro. Pero esta era unha tarefa que se deixaba, sobre todo, para as longas noites de inverno, despois de facer as tarefas do día, as mulleres da casa e veciñas, mozas e maiores, xuntábanse a carón do lume da lareira e comezaban a facer “maxia cos dedos”, este momento era a “fiada”, e a el uníanse tamén os homes e os mozos, favorecendo e propiciando as relacións entres uns e outras, convertendo o momento nun auténtico evento social e nunha festa na que non faltaban os cantos ao son das pandeiretas. No noso refraneiro recóllense unha chea de ditos que teñen este momento como protagonistas, se coñeces algún podes compartilo nos comentarios ó final do texto… ;)

Persoalmente non me importaría nada facer unha viaxe no tempo, deixar atrás as comodidades actuais e vivir por un momento no pasado para poder participar de tradicións coma esta que hoxe xa non “se levan”. Así podería coñecer de primeira man as diferentes fases de tratamento do liño, dende a sementeira ata o traballo co tear, sería incrible!. Pero como iso non pode ser… non queda de outra que tirar de arquivo, de bibliografía e do coñecemento dos meus maiores para coñecer un pouco esta vella tradición.

Pezas de museo 3: O Carro.

Un dos elementos máis característicos do pasado no rural galego é o “Carro”.

O carro era ese apeiro imprescindible para o día a día na aldea, que non podía faltar en ningunha casa, incluso nalgunhas tiñan dous ou máis Empregado para o transporte de mercancías: patacas, millo, herba,… todo era levado nel dende a leira á casa, ou para ir ó monte a por toxos ou leña. Polo carro tiraban as vacas, sempre se tiñan reservadas dúas das mellores vacas  da corte, daquelas rubias galegas de antes, fortes pero mansas, con carácter, que tiraban do carro e da carga con decisión, era a “xugada”, e tamén tiraba do "arado" ou da "grade", pero ese é outro conto.

Restos dun antigo carro
abandonado nunha palleira.

O carro é un deses elementos tradicionais con gran valor etnográfico para nós, con pasado, con historia, con memoria,... E, ademáis, aparellado a el, hai outros elementos tamén de moito valor etnográfico, elementos materiais como o “xugo”, unha peza de madeira coa que se "xunguían" as vacas, aparelladas ó fronte do carro. Pero tamén elementos inmateriais, por exemplo o do saber dun deses antigos oficios xa extinguidos: o do Carpinteiro de carros, que expoñía toda a súa destreza na fabricación artesanal de cada unha das pezas que compoñían o carro, unha labor na que participaba tamén o ferreiro, encargado de reforzaba as rodas deste material. Podémolos ligar tamén aos camiños e corredoiras que comunicaban as aldeas entre si, leiras e prados, ou para ir ao monte, aínda hoxe se fala de “camiños de carro” cando nos referimos a un deses antigos camiños que so ten o ancho dun carro, tan útiles noutros tempos, hoxe quedan escasos para as máquinas modernas.

Vellas rodas de carro.

E logo están a chea de refráns e ditos que teñen o carro ou algunhas das súas pezas como protagonista, ou datos curiosos, por exemplo: sabías que os carros estaban matriculados e pagábase un imposto por el?, pois si!, igual que hoxe matriculamos os coches e pagamos a contribución por telo. Ó final o tempo pasa pero tampouco avanzamos tanto… ;)

O que si cambiou co tempo foi que chegaron novos apeiros e máquinas como os tractores con remolques, o que supuxo o desuso dos carros, os pobres, log de séculos de hsitoria, perderon o seu protagonismo e foron quedando relegados ó fondo das palleiras onde moitos seguen acusando as consecuencias do paso do tempo, agardando se cadra que alguén os salve do olvido. Nunhas palleiras que, por outro lado, tamén fican abandonadas, como abandonado está quedando o rural.

Dende logo, o que ninguén pode negar é que son pezas de gran valor etnográfico polo que representan, símbolos do pasado no rural, do duro traballo nas aldeas de antano, e recordo dunha tradición e duns valores que esmoreceron. No mellor dos casos foron rescatados das palleiras onde se pudrían e están expostos nas salas dalgún museo etnográfico, outros decoran as entradas e xardíns das casas dos descendentes dos seus donos.

Sexa como sexa, estamos ante un ben do noso patrimonio, recordo da tradición e do pasado, que merece todo o noso respeto.

BICs y Rodeiro.

Un BIC es un Bien de Interés Cultural que ha sido distinguido porque tiene unas características históricas, artísticas,etc… concretas. Para que esto sea posible hay que seguir una serie de pasos. Lo primero es que alguien, un particular, asociación u organismo, presente una solicitud argumentada para que el organismo oficial abra un expediente de trámite de catalogación de BIC. A partir de ahí son los técnicos de patrimonio los encargados de realizar las investigaciones necesarias sobre el bien y su historia, para determinar si realmente es merecedor de ese distintivo.

Al final ser BIC significa que ese bien debe de ser conservado y protegido porque tiene un significado, un valor histórico o artístico que lo hacen especial y lo dotan de una personalidad propia que lo diferencia de los demás. Puede ser un monumento, un lugar, un edificio, algo que conserva la memoria del pasado, de un acontecimiento importante, de una técnica,… y que nos la transmite generación tras generación.

En la página web de la Xunta de Galicia está publicado el listado de BICs de Galicia, y echando una ojeada é comprobado cuales son los bienes que cuentan con esta distinción en mi ayuntamiento, Rodeiro.

Sorprende encontrar en esa lista un elemento arquitectónico que en realidad nadie se imagina que pueda ser un BIC. Se trata de la “Torre de Santa María” en Guillar, un edificio de origen medieval, una torre que sirvió de morada a nobles, escribanos, jueces y otros personajes importantes de la época. Actualmente es solo una casa más de la aldea, un domicilio privado con un pasado de abolengo que se refleja en la perfecta cantería de sus muros. Y aparece en esta lista por un Decreto de 1949 por el cual “todos los castillos de España, cualquiera que sea su estado de conservación, se ponen bajo la protección del estado, que asume la responsabilidad de impedir toda intervención que alterase o pudiese provocar su derrumbamiento. Asimismo establece que los ayuntamientos son responsables de los daños y se establece…”; un decreto que sigue en vigor y fue asumido por la Ley de Patrimonio Histórico Español de 1985, y por el cual se pretendía proteger los castillos y otros edificios medievales como las Torres que llevaban décadas siendo desmantelados, usados como canteras de las que sacar piedra con la que levantar nuevos edificios. Así es como se evitó que desaparecieran muchos de los castillos que tenemos por España y así es por lo que nuestra Torre de Santa María está incluida en esta lista.

Pate superior de la
Mámoa Coto dos Mouros

Mucho más actual es la inclusión de otro de nuestros bienes en el listado. En 2011 se consigue la distinción para la “Mámoa do Coto dos Mouros”, uno de nuestros tesoros arqueológicos. Un monumento funerario que lleva miles de años conviviendo con nosotros, en su interior guarda la memoria y los restos de nuestros antepasados y conserva unas interesantes pinturas que han sobrevivido siglos y que debemos de respetar y proteger para que sigan viviendo. Son precisamente esas pinturas del interior las que hacen que esta Mámoa sea diferente a todas las demás. Sobre este bien ya publiqué un post en el que cuento más.

Y luego está la “Tulla de Outeiro”, un bien patrimonial icónico para nosotros, siempre en el centro de la polémica por su estado de abandono, habitado por la maleza y profundamente dañado por el paso del tiempo. Pues bien, según la información que manejo la Tulla consiguió la catalogación también en 2011, así me lo contaron y aparece en algún artículo de prensa publicado, pero al consultar el listado de la Xunta, no aparece. De todos modos lo recojo aquí como BIC aunque no aparece en la lista oficial.

Imagen de la Tulla,
dominada por la maleza.

Entonces, oficialmente tenemos dos BICs y uno que no puedo confirmar. Pero creo que podríamos ampliar la lista con algunos más, tanto a “Vila Romana de Porta de Arcos” como a “Ponte Medieval de Pedroso” tienen historia, valores y personalidad suficientes como para serlo. Tal vez en el futuro alguién inicie la solicitud para que así sea.

Al final, la declaración como BIC significa, como digo al principio, que ese bien especial y diferente debe de ser protegido para que siga acompañándonos a nosotros y a las generaciones futuras, para que siga transmitiendo la historia que conserva en su memoria. Es un distinción, un premio y un medida de protección que pretende provocar en la sociedad un sentimiento de admiración y respeto por el BIC y por nuestro patrimonio.