Os muíños: fonte de patrimonio inmaterial.

Un novo capítulo sobre os muíños, un ben con carácter e moita personalidade, xeradores na súa época de esplendor do que hoxe catalogamos como patrimonio etnográfico, que define una parte da nosa tradición.

En ocasións anteriores publiquei varios post sobre este querido ben, recollendo neles varios aspectos relativos ao patrimonio material conservado que nos fala da historia e do esplendor dos nosos muíños, ou sobre o oficio do muiñeiro.

Nesta ocasión quero transmitir un novo valor do patrimonio inmaterial xerado arredor dos muíños, do muiñeiro e do seu traballo. Un patrimonio inmaterial que contribúe a enriquecer a nosa língua, o galego, pero tamén o noso refraneiro e cancioneiro.

É moito o vocabulario, ditos ou refráns que se coñecen de forma popular e que teñen como centro a vida e historia dos muíños. Pensando neste tema lembrei que fai anos, cando facía a EXB, cada ano no colexio editábase unha revista anual sobre un tema central na que participabamos todos os nenos dos últimos cursos. Pois ben, o ano que lle tocou ó meu curso colaborar nesta revista o tema eran precisamente os muíños. Entre todos @s compañeir@s fixemos un listados de todos os muíños do concello, recollendo cada un os da súa aldea ou parroquia, ademais a publicación recollía outros aspectos relativos ó tema: debuxos, gráficos, definicións de vocabulario e ditos ou refráns que recollemos entre todos. A verdade é que recordo a actividade con cariño e agradecemento aos mestres que lograron unirnos e motivarnos a todos nunha mesma actividade. Oxalá conservara algún dos exemplares!.

Entón, deixando os meus recordos da infancia a un lado e volvendo ó tema, en primeiro lugar; arredor dos muíños e do seu traballo existe unha morea de palabras que contribúen a enriquecer o galego, o noso idioma, cheo de carácter e con personalidade propia.

“A planta principal do muíño é o tremiñado, onde se fai o traballo principal: a muíñada. Baixo a planta principal temos o inferno, espazo onde está o rodicio. Para traballar o muíño aproveita a forza da auga que é levada ata el por unha canle, accede as súas entrañas e cae con forza no inferno onde golpea as pas do rodicio. Así é como se pon en marcha o mecanismo.

O muiñeiro enche a muxega co gran e vai pasando a través da quenlla a modiño, caendo polo ollo da moa. A moa xira e xira sobre o pé, entre os dous e con mimo, esmiúzan o gran obtendo a prezada fariña que vai caendo, coma ouro, no farnelo”.

Neste breve texto sobre o funcionamento do muíño destacan algunhas desas fermosas palabras coas que se denomina algunha das partes do noso amigo ou do seu traballo. É so unha pequena mostra, hai moitas máis. Tremiñado, quenlla, muxega, moa… soan ben bonitas, non che parece?, é ben certo que o galego é un idioma cheo de riqueza e fermosas palabras.

En segundo lugar están os ditos, refráns populares, ou mesmo adiviñas, por todos coñecidos, esas frases cortas fundamentais dentro da nosa tradición oral, sempre cheas de retranca, significado e moita sabedoría. Normalmente entre as súas liñas agochan unha ensinanza que hai que saber descifrar, outras simplemente son chanzas sobre algunha cousa, neste caso poden tratar do traballo ou as cousas que pasan no día a día do muíño e do seu amigo o muiñeiro.

Hai van algúns exemplos:

-Pa misa e para o muíño,

 non esperes polo veciño.

-Auga pasada non move muíño.

-Pico, pico mazarico
 Quen che deu tan largo pico? Deumo Deus para o meu traballo, pa picar naquel carballo,
 e piquei e repiquei, un gran de millo atopei,
 leveino ao muíño a moer.
 E o muíño a moer, e os ratos a comer.
 Agarrei un polo rabo, e tireino contra un carballo.
 Agarrei un polas orellas, e tireino contra as ovellas.
 Agarrei un polos pés, e tireino do revés.
 Acabáron se os ratiños, e tamén os meus graiños.

Na expresión oral popular galega temos algunha que usa o muíño para dar a entender cousas de forma indirecta, por exemplo:

-Vir do muíño, ou Vir enfariñado: dúas expresións que usan para faler dunha parella de mozos que andan as escondidas e que nace da idea de que o muíño era un lugar de encontro destas parellas que querían manter a relación en segredo e non ser vistos polos veciños. Pero os veciños, que eran moi listos, fixábanse en que sempre algo de restos de fariña quedaba na roupa. ;)

-Máis pesado ca un pé de muíño: para referirnos a unha persoa insoportable e moi cansina.

Por último temos o cancioneiro.Varias veces, noutros post xa publicados anteriormente, téñome referido a ese carácter festivo dos galegos e galegas de antano e da facilidade coa que, a través da música de gaitas e pandeiretas, transformaban os momentos de traballo duro en momentos de festa e alegría que todos os nosos maiores recordan con cariño e nostalxia. Ir ao muíño era un deses momentos que propiciaban as reunións de veciños que se atopaban arredor do muíño. Era común que os veciños dunha mesma aldea tiveran os seus muíños moi preto uns dos outros, ou que se dera o caso de que varias persoas acudisen a un mesmo muíño a moer como clientes. En fin, o caso era que se acaban xuntando e para que a espera se fixera máis levadeira comezaba a festa. É así, con gaitas e pandeiretas ó ritmo marcado pola moa, naceu a “Muiñeira”, a peza musical máis tradicional de Galicia e recoñecida internacionalmente.

Esta é so unha pequena parte da cantidade de patrimonio inmaterial que ten como base os muíños e o seu traballo. Se coñeces algún dito, refrán, adiviña ou canción convídote que o compartas escribindo na sección de comentarios que aparece máis abaixo. ;)